گروه نرم افزاری آسمان

قوانین حج



قوانین حج قرآن کریم در آیهي صد و نود و هفتم سورهي بقره به زمان و نتایج معنوي و برخی قوانین حج اشاره میکند و
میفرماید: 197 . الْحَ جُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَ جِّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِ دَالَ فِی الْحَ جِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّهُ
وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَي وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الَألْبَابِ حجّ در ماههاي معیّنی است؛ و هر کس که در این [ماه ها حج را (بر خود)
واجب گرداند، پس در [هنگام حج همبستري (با زنان) و نافرمانی و ستیزه [روا] نیست. و هر آنچه از [کارهاي نیک انجام دهید،
صفحه 44 از 119
خدا آن را میداند. و توشه بر گیرید، و در حقیقت بهترین توشه، پارسایی (و خود نگهداري) است. پس اي خردمندان خودتان را
براي زیارت خانهي خدا به « یمن » (از عذاب من) حفظ کنید. شأن نزول: برخی مفسران نوشتهاند که در آن عصر گروهی از مردم
راه میافتادند و هیچگونه زاد و توشهاي برنمیداشتند و منطقشان این بود که ما چون به زیارت خانهي خدا میرویم، ممکن نیست
که او به ما غذا ندهد. قرآن در این قسمت از آیه به آنان دستور میدهد که براي سفر حج زاد و توشه تهیه کنید و غذا با خویش
تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 141 نکتهها «1» . بردارید؛ چرا که خدا غذاي همه را از طریق وسایل عادي در اختیار آنها میگذارد
را در حج کنار بگذارید؛ محیط حج، «1» و اشارهها: 1. در این آیه دستور داده شده که لذّتهاي جنسی، گناه و بحث و کشمکش
محیط عبادت، خلوص و ترك لذّتهاي مادي است؛ محیطی است که باید روح انسان از آن نیرو بگیرد و یکباره از جهان ماده
جدا شود و به جهان ماوراي طبیعت راه یابد و در همان حال رشتهي اتحاد و برادري مسلمانان محکمتر شود. آري، بهتر است براي
تحصیل تقوا و سرمایهي معنوي، از زمان محدود و موقت شروع کنیم و با کنترلهاي رفتاري و مراقبتهاي ویژه، شرایط روانی را
و خودنگهداري اشاره شده است. یعنی شما علاوه بر توشهي مادي، « تقوا » براي درازمدت آماده سازیم. 2. در آیهي فوق به توشهي
غذاها و وسایل سفر، به توشهي معنوي نیز نیاز دارید که باید آن را تهیه کنید و آن، پرهیزگاري، خود نگهداري و تقواست. هر
سفري توشهي مناسب خود را میطلبد و زندگی انسان نیز که یک سفر طولانی است، توشهاي میخواهد و بهترین توشهها براي این
سفر، همان تقوا، پارسایی و خودنگهداري است. 3. این آیه اشارهي لطیفی به این حقیقت دارد که در سفر حج فرصتهاي فراوانی
براي تهیهي توشههاي معنوي وجود دارد. در آنجا جلوههاي خاصی از پروردگار دیده میشود که در هیچ جاي دیگر نیست.
. کسانی که روحی بیدار و اندیشهاي زنده دارند، میتوانند توشهي معنوي عمر خویش را از این سفر روحانی فراهم سازند. 4
خردمندان کسانی هستند که سرمایههاي وجودي خود را به بهاي اندك نمیفروشند و فرصتها را غنیمت میشمارند؛ از اینرو، این
آیه به تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 142 خردمندان سفارش میکند که فرصت حج را غنیمت بشمرند و تقوا پیشه سازند و خود
را از عذاب الهی حفظ کنند. 5. در این آیه به زمان مخصوص حج اشاره شده که ماههاي شوال، ذي القعده و ذي الحجه است؛
یعنی مقدمات و برخی اعمال حج، مثلًا عمره را میتوان قبل از ذي الحجّه به جا آورد ولی برخی دیگر باید در ذي الحجه انجام
شوند. 6. حجّ سفري به سوي خدا: سفر حج ... سفر تحصیل دنیا نیست، سفر الی اللَّه است. شما دارید به طرف خانهي خدا میروید.
شما اموري که دارید انجام میدهید، به طور الوهیت باید انجام بدهید. ... باید همانطوري که مسافرین الی اللَّه مثل انبیاء علیهم
السلام و بزرگان دین ما مسافرتشان الی اللَّه در تمام زمان حیاتشان بوده است و یک قدم تخلف نمیکردند از آن چیزي که برنامهي
وصول الی اللَّه بوده است، شما هم الان وفود الی اللَّه (سفر به سوي خدا) دارید میروید؛ شما در آنجا میروید، در میقات که
میروید، لبیک به خدا میگویید، یعنی تو دعوت کردي و ما اجابت؛ مبادا یک عملی انجام بدهید که خداي تبارك و تعالی
آموزهها و پیامها: 1. خدا براي حج زمان معینی قرار «1» ..... بفرماید که خیر، شما را من قبول ندارم براي اینکه شما اسلامی نیستید
داده است (و زندگی و عبادت شما را منظم و زمانبندي شده میخواهد). 2. حج جاي خلافکاري، ستیزهجویی و لذّتهاي مادي
4. تقواپیشگی بهترین گزینهي نیست. 3. حج جاي تمرین نیکوکاري و پارسایی است. تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 143
خردمندان است. *** قرآن کریم در آیهي صد و نود و هشتم سورهي بقره به فواید و فلسفهي اقتصادي حج و روش ذکر الهی در
حج اشاره میکند و میفرماید: 198 . لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْ لًا مِن رَبِّکُمْ فَإِذَا أَفَضْ تُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ
الْحَرَامِ وَاذْکُرُوهُ کَمَ ا هَدَاکُمْ وَإِن کُنْتُمْ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ هیچ گناهی بر شما نیست که (در موسم حج روزي و) بخششی از
یاد کنید، و او را یاد کنید همان گونه « مشعر الحرام » روانه شدید، پس خدا را در « عرفات » پروردگارتان بجویید، و هنگامی که از
که شما را راهنمایی نمود و [شما] پیش از آن، قطعاً از گمراهان بودید. شأن نزول: داستان نزول بخش اوّل این آیه اینگونه حکایت
شده است که مردم در زمان جاهلیت، معامله، تجارت، حمل مسافر و بارکشی را در موسم حج، حرام و گناه میدانستند. آنها خیال
صفحه 45 از 119
میکردند اگر کسی در هنگام انجام مراسم حج چنین کارهایی بکند، حج او باطل میشود. از این رو مسلمانان منتظر بودند که
گناه » بدانند آیا احکام جاهلی همچنان باقی میماند، یا اسلام آنها را بیارزش اعلام میکند. آیهي فوق نازل شد و توهّم جاهلی
را نادرست خواند و اعلام کرد که در موسم حج هیچ گونه مانعی از معامله و تجارت نیست و اشکالی « بودن معامله در موسم حج
. تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 144 نکتهها و اشارهها: 1 «1» . ندارد که مردم از بخشش خدا استفاده کنند و سودي به دست آورند
حج داراي فلسفه و حکمتهاي متعددي، از جمله فلسفهي اخلاقی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادي است. قرآن کریم در آیهي فوق به
فلسفهي اقتصادي حج اشاره میکند. مسلمانان از نقاط مختلف دنیا به سوي خانهي خدا حرکت میکنند و کنگرهي عظیم حج را
تشکیل میدهند. این امر میتواند پایه و اساسی براي جهش اقتصادي مسلمانان باشد. در موسم حج، مکه مرکز مبادلات تجاري
میشود و مغزهاي متفکر اقتصادي مسلمان در آنجا جمع میشوند تا با همفکري و همگامی پایهي محکمی براي اقتصاد جوامع
اسلامی بریزند و مسلمانان را از دشمنان بینیاز گردانند. 2. در روایتی از امام صادق علیه السلام به فواید اقتصادي حج اینگونه
اشاره شده است: براي اینکه هر ملتی از تجارتها و فرآوردههاي اقتصادي ملتهاي دیگر استفاده کند و مسافران و حمل و نقل
این نشانهي جامعیت دین اسلام است که در کنار مسائل «1» . کنندگان در این سفر، با کرایه دادن وسایل نقلیهي خود بهره ببرند
عبادي به مسائل اقتصادي نیز توجه میکند. 3. عرفات بیابان وسیعی است در حدود بیست کیلومتري مکه که حاجیان از ظهر تا
در اصل به معناي شناخت و عرفان است و « عرفات » غروب روز نهم ذيالحجه به عنوان مرحلهاي از حج در آنجا میمانند. واژهي
در مورد نامگذاري این بیابان به عرفات احتمالات متعددي بیان شده است؛ از تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 145 جمله اینکه
شناختم) و نیز اینکه این سرزمین ) « عَرَفتُ » : وقتی پیک وحی، اعمال حج را به ابراهیم علیه السلام نشان داد ابراهیم به او گفت
محیط بسیار آمادهاي براي معرفت خدا و شناسایی ذات پاك اوست و آن جذبهي روحانی و معنوي که انسان به هنگام ورود به این
است و آن سرزمینی است در حدود چهارده « شعور » از مادهي « مَشْعَرُ الحَرام » .3 «1» . سرزمین پیدا میکند وصفناپذیر است
کیلومتري مکه که حاجیان شب دهم ذي الحجه را در آنجا میگذرانند. در مورد نامگذاري آن گفتهاند که آنجا مرکزي براي
شعایر حج و نشانهاي از این مراسم عظیم و پرشکوه است. برخی هم با توجه به ریشهي لغوي آن، که از مادهي شعور است، معتقدند
«2» . انسان در آن شبِ روحانی، بر روي ماسههاي آن بیابان چشمههاي تازهاي از اندیشه و شعور را در درون خود احساس میکند
4. اعمال حج و ذکرهاي آن باید مطابق دستورات الهی و راهنمایی وحی باشد. شکرانهي نعمت هدایت آن است که انسان قدر
آموزهها و پیامها: 1. حج داراي ابعاد اقتصادي و معنوي است. «3» . هدایت و نجات از گمراهی را بداند و طبق آن راهبرد عمل کند
2. از هر دو بُعد اقتصادي و معنوي حج بهره بجویید. 3. مراسم حج را طبق رهنمودهاي الهی انجام دهید. 4. در هنگام حج معرفت
عرفاتی را با شعور مشعري پیوند دهید. *** تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 147 قرآن کریم در آیهي صد و نود و نهم سورهي بقره
به یکرنگی مردم در حج و آمرزشگري آن اشاره میکند و میفرماید: 199 . ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ
غَفُورٌ رَحِیمٌ سپس از جایی که مردم روانه میشوند، (به سوي مِنی روانه شوید، و از خدا، آمرزش بخواهید، که خدا بسیار آمرزنده
مهرورز است. شأن نزول: حکایت شده که قریش خود را فرزندان ابراهیم علیه السلام و سرپرستان خانهي کعبه میشمردند و در
میگفتند. آنان براي مردم دیگر مقامی مثل مقام خویش قایل نبودند و میگفتند « سختکیش » یعنی «1» ،« حُمْس » اصطلاح، به خود
ما نباید احترام چیزهایی را که بیرون از حریم مکه است بر احترام آنچه در حریم مکه است ترجیح دهیم و اگر چنین کنیم عرب
براي ما ارزشی قایل نخواهد شد؛ از این رو در عرفات که از محیط حرم مکه بیرون است، نمیماندند با آنکه میدانستند جزو
قرآن بر این امتیازِ توهّمی که قریش براي خود قایل بودند، خط بطلان میکشد و «2» . وظایف حج و آیین ابراهیم علیه السلام است
به آنان دستور میدهد که در حج همچون مردم حرکت کنند. نکتهها و اشارهها: 1. آیهي فوق میتواند اشاره به این مطلب باشد که
حج مظهر برابري و یکرنگی است و همهي افراد باید مثل هم مراسم حج را به جا آورند، پس امتیازطلبی تحت نامها و عناوین
صفحه 46 از 119
که در این آیه دو بار به کار رفته است، به معناي حرکت « افاضه » 2. واژهي خیالی، ممنوع است. تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 148
دسته جمعی است؛ یعنی از همان جایی حرکت کنید که همهي مردم حرکت میکنند، پس حرکت دسته جمعی در حج ارزشمند و
مطلوب است. آري، در حج همچون قطرهاي به دریاي مردم وصل شوید. 3. خداوند در این آیه به مردم دستور میدهد که استغفار
کنید و از خدا طلب بخشایش نمایید. این امر باعث میشود که روح انسان با آب توبه شستوشو و گناهانش بخشیده شوند. استغفار
مانع یأس و ناامیدي انسان است، بهویژه اگر بدانیم که در برابر خدایی خطاپوش، مهربان و بخشاینده ایستادهایم و استغفار میکنیم.
آموزهها و پیامها: 1. از حج درس یکرنگی با مردم و آمرزشخواهی بیاموزید. 2. حج مظهر هماهنگی و جمعگرایی است. 3. از
فرصت حج براي آمرزش گناهانتان استفاده کنید. *** قرآن کریم در آیهي دویستم سورهي بقره با یادآوري ذکر الهی به حاجیان،
به فرجام دنیاطلبان اشاره میکند و میفرماید: 200 . فَإِذَا قَ َ ض یْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النَّاسِ مَن
یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ و هنگامی که اعمال (حج) خود را به جاي آوردید، پس همانند یاد آوري شما از
اي پروردگار ما! به ما، در [همین دنیا ] » : نیاکانتان، یا با یادمانی شدیدتر، خدا را به یاد آورید. و از مردم کسی است که میگوید
و حال آنکه برایش در آخرت هیچ بهرهاي نیست. تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 149 نکتهها و اشارهها: 1. از امام باقر علیه « بده
السلام حکایت شده که مردم در ایام جاهلیت، پس از انجام مراسم حج، اجتماعی تشکیل میدادند و افتخارات موهومی که از
قرآن کریم در آیهي فوق یادآور میشود که پس از «1» . ناحیهي پدران نصیب آنها شده بود و شرح حال آنان را برمیشمردند
انجام مراسم حج به یاد خدا باشید و دست کم، خدا را با همان شور و سوز مخصوصی که در فخرفروشی و مباهات به پدران خود
دارید و حتی پرشورتر و عمیقتر یاد کنید. 2. مردم نسبت به دنیا و آخرت چند دسته هستند: الف) گروهی فقط آخرت را
میخواهند و از دنیا میگذرند و گوشهگیري، عبادت و رهبانیت در پیش میگیرند. ب) گروهی فقط دنیا را میطلبند و آخرت
خود را فداي لذتها و منافع مادي دنیوي میکنند. ج) گروهی، هم دنیا را میخواهند و هم آخرت را. اینان از مواهب و نعمتهاي
دنیوي استفاده میکنند و آنها را مقدمهي آخرت قرار میدهند. اسلام گروه اول و دوم را سرزنش و محکوم میکند؛ همانطور که
بنابراین اسلام راه سوم را پیشنهاد مینماید، «2» ؛ آیهي فوق دنیاطلبان را سرزنش کرده و در احادیث نیز رهبانیت سرزنش شده است
که در آیهي بعد بدان اشاره خواهد شد. تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 150 آموزهها و پیامها: 1. با انجام مراسم حج کار را تمام
شده ندانید، بلکه با یاد خدا و ذکر او پیوند خویش را با خدا استمرار بخشید. 2. بیش از آنکه به فکر نیاکان خود هستید، به فکر
خدا باشید. 3. هر کس به دنیا قانع شود، از آخرت محروم میشود. 4. در دعاهاي خود سطحینگر نباشید و به زندگی دنیا قانع
نشوید و دعاي ناقص نکنید. *** قرآن کریم در آیات دویست و یکم و دویست و دوم سورهي بقره به دعاي افراد جامع نگر و
فرجام آنان اشاره میکند و میفرماید: 201 . وَمِنْهُمْ مَن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَ نَۀً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَ نَۀً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ و از آنان
«. اي پروردگار ما! در دنیا به ما نیکی، و در آخرت [نیز] نیکی نما؛ و ما را از عذاب آتش حفظ کن ] » : کسی است که میگوید
202 . أُولئِکَ لَهُمْ نَصِ یبٌ مِمَّا کَسَ بُوا وَاللّهُ سَرِیعُ الْحِسَ ابِ آنانند که از دستاورد (دعاي) شان، بهرهاي برایشان میماند. و خدا
حسابرسی سریع است. نکتهها و اشارهها: 1. آیهي فوق منطق اسلام را در مورد دنیا و آخرت و راه مسلمانان را در برخورد با دنیا
روشن میسازد. مسلمان واقعی کسی است که دنیا و آخرت را با هم میخواهد و از مواهب دنیوي استفاده میکند و دنیا را مزرعهي
به « حَسَنه » .2 تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص: 151 «1» . آخرت قرار میدهد و البته اینگونه افراد از دعا و اعمال خود بهره میبرند
است که مفهوم وسیعی دارد و شامل تمام مواهب مادي و معنوي میشود. در برخی از احادیث، قلب سپاسگزار، « نیکی » معناي
زبان ذکرگو و همسر با ایمانی که انسان را در امور دنیا و آخرت یاري کند، از مصادیق حَسَ نهي دنیا و آخرت شمرده شده است.
هر کدام 115 مرتبه و « آخرت » و « دنیا » البته روشن است که موارد و مصادیق حسنه در این امور منحصر نمیشود. 3. واژههاي «1»
تقریباً به صورت مساوي در قرآن کریم به کار رفتهاند. آري دنیا و آخرت هر دو مطلوباند و مسلمان باید به هر دو توجه داشته
صفحه 47 از 119
. باشد. البته نباید فراموش کنیم که دنیا مقدمه و مزرعهي آخرت و کالایی اندك است و آخرت هدف نهایی و جاویدان است. 4
لطف خدا نسبت به بندگانش آنقدر زیاد است که آنان را راهنمایی میکند که در دعاي خود فقط دنیا را نخواهند بلکه هم دنیا را
از او بخواهند و هم آخرت را؛ یعنی حتی روش دعا ونوع درخواست را به بندگانش میآموزد. آموزهها و پیامها: 1. دنیا و آخرت را
با همدیگر بخواهید (و راه دنیاطلبان و یا راهبان تارك دنیا را در پیش نگیرید). 2. شیوهي دعا کردن را نیز از وحی بیاموزید. تفسیر
3. اگر میخواهید تلاش شما ثمربخش باشد به فکر دنیا و آخرت خویش باشید. 4. به دنبال نیکی در قرآن مهر جلد دوم، ص: 152
دو جهان و فرار از عذاب باشید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و سوم سورهي بقره بخش دیگري از احکام حج را بیان میکند
و با فراخواندن به پارسایی در مورد رستاخیز هشدار میدهد و میفرماید: 203 . وَاذْکُرُوا اللّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ
فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَیهْ لِمَنِ اتَّقَی وَاتَّقُوا اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ و خدا را در روزهاي معیّن (یازدهم و دوازدهم و
سیزدهم ماه ذيالحجه) یاد کنید. و هر کس در دو روز شتاب کند، (و اعمال حج را در دو روز انجام دهد). پس هیچ گناهی بر او
نیست؛ و هر کس تأخیر کند، (و اعمال حج را در سه روز انجام دهد) پس هیچ گناهی بر او نیست؛ [این براي کسی است که (خود
را) حفظ کند، پس [خودتان را] از [عذاب خدا حفظ کنید؛ و بدانید که شما فقط به سوي او گردآوري خواهید شد. نکتهها و
اشارهها: 1. این آیه برنامهي ذکر پروردگار به دنبال مراسم حج را تعیین میکند، که حداقل آن دو روز و حداکثر آن سه روز است.
12 و 13 ماه ذي الحجه خواهد بود. از این ، این روزها، با توجه به آیات گذشته، پس از مراسم عید قربان است که طبعاً روزهاي 11
روزهاي روشنیبخش) یاد شده است، و همانطور که از نامش پیداست ) « أیّام تَشریق » روزها در روایات اسلامی با عنوان
روشنیبخش روح و جان انسان در پرتو آن مراسم عالی مذهبی است. البته کسی که در خارج شدن از سر زمین مِنی عجله کند و
بعد از ظهر روز دوازدهم بیرون آید و به مکه برود تا بقیهي اعمال حج را انجام دهد گناهی بر او نیست و تفسیر قرآن مهر جلد دوم،
ص: 153 هر کس نیز تأخیر کند و شب سیزدهم را در مِنی بماند گناهی بر او نیست، اگر اهل تقوا باشد و خود را از کارهاي حرام
در حال احرام حفظ کرده باشد. 2. یاد خدا و ذکرهایی که در آیهي فوق، براي روزهاي سهگانه، گفته شده در احادیث اسلامی
تعیین شده است؛ بدین صورت که بعد از پانزده نماز، یعنی بعد از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز سیزدهم ماه ذي الحجه،
این جملههاي الهام بخش تکرار گردد: اللّهُ أکبر، اللّهُ أکبر، لا اله الّا اللّه و اللّهُ أکبر، ولِلَّهِ الحَمْد، اللّهُ أکبر علی ما هَدانا، اللّهُ أکبر
علی ما رَزَقَنا مِن بَهیمۀِ الانعام؛ خدا بزرگ است، خدا بزرگ است؛ هیچ معبودي جز خدا نیست و خدا بزرگ است و حمد و سپاس
تنها مخصوص اوست؛ خدا را به بزرگی میستاییم براي آنکه ما را هدایت کرد؛ خدا را به بزرگی میستاییم براي آنکه از گوشت
گناهی بر او نیست) که در آیهي فوق آمده است، مفسّران قرآن ) « فَلا اثمَ علیه » 3. در مورد جملهي «1» . چهارپایان ما را روزي داد
دو احتمال دادهاند: الف) مقصود آن باشد که هر کس ذکر دو روز یا ذکر سه روز را انتخاب کند، گناهی بر او نیست. ب) مقصود
پاك شدن حاجیان از تمام گناهانشان باشد؛ یعنی هر حاجی پس از اعمال حج که آن را از روي ایمان و اخلاص انجام میدهد و
4. ابعاد عرفانی حج: مسأله، مسألهي حضور «2» . این ذکرها پایان کار اوست، همهي رسوبات گناهان از دل و جان او شسته میشود
در محضر است و مشاهدهي جمال محبوب، گویی گوینده (لبیک) از خود در این محضر بیخود تفسیر قرآن مهر جلد دوم، ص:
154 شده و جواب دعوت را تکرار میکند و به دنبال آن، سلب (: نفی) شریک به معناي مطلق مینماید .... و حمد را اختصاص
میدهد به ذات مقدس، همچنین نعمت را، و نفی شریک میکند و این نزد اهلمعرفت غایت توحید است ... لبیک گویان براي
که منشأ بزرگ شرك است به سوي او جلّ و اعلی هجرت نمایید .... و اگر « خود » حق، نفی شریک به همهي مراتب کنید و از
آموزهها و پیامها: 1. ظرف «1» .... . جهات معنوي به فراموشی سپرده شود، گمان نکنید که بتوان از چنگال شیطان نفس رهایی یابید
زمانی ذکر و یاد خدا را رعایت کنید (که در اثربخشی آن تأثیر دارد) 2. زیربناي احکام حجّ تقواست. 3. به فکر رستاخیز باشید و
پارسایی پیشه سازید. 4. در قوانین حج تابع وحی باشید و هر کجا به شما اختیار دادند به دلخواه عمل کنید.
صفحه 48 از 119